لرغونپوهنه د پوهاند دوکتور زيار له څېرموڅيړنيزو بوختياوو څخه
له لرغونوزمانو راهيسې بېلا بېلو پوهنيزو څانګود خپل پرله پسې يون په ترځ کي د انسان ، انساني ژوند او چاپېريال په تړاو زيات پټ رازونه څرګند کړي او ناسپړلې غوټې يې را سپړلې دي . د پوهنيزو څانګو دا يون د انساني اندونو او فکرونو دلاغوړېدو پر لار مخ پر وړاندي درومي او چټکي يې د مهال په تېريدو زياتون مومي . د پوهنيزو څانګو دا نه تم کېدونکی يون هغه رښتينی تاريخ دی چې لارويان يې ياله سترو ماتو او غميزو سره مخ کړي او د سر په ورکړه ورته پرېوتی ، او يا يې د وياړ هغې کچې ته رسولی چې د سر لوړۍ تر ټولوستر خول ( تاج ) يې ور په سر کړی دی . دا د پوهنيزو څانګو د پر له پسې يون رښتينوالی دی چې بايد پر مخ تللی وای . د پوهنيزې څانګې هغه لاروي چي د خپل سر په بيه يې پکې پرمختګ کړی او يا هغه چې د همدې پوهنيزيون د پر مختګ په اړه يې خپل سر ته د وياړ تاج ګټلی دی، دواړه د دې نه تم کېدونکي پوهنيزيون د برياليتوب لوړې څوکې دي چې هم يې لاروي ابدي کړي او هم يې د پوهنيز يون رښتينوالی څرګند کړی دی .
دانساني اندونوتاريخ دارا څرګندوي چې دبشر او بشري ټولنو اندونو او واندونو(فکرونو او خيالاتو)د زمانې په لمن کې د پوښتنو له رامخته کولو اوهغو ته له ځوابونوپيدا کولو سره يوځای پر مختګ کړی دی . د پېښو زېږېدل او يا مخې ته راتلل ، انسان پوښتني ته اړاېستلی اوانساني اندځواک يې د ځواب موندلو هڅه کړې ده . اوس مهال هم د پوهنيزو څانګو د ودې او پايښت بنسټيزه لاره د پوښتنو رامخته کول او هغو ته د ځواب موندلو لړۍ ده ، خو په دې يوه توپير چې د پخوانيو پوهنيزو کړيو ( حلقو) تر منځ به د ټوليزو( کلي ) افادو او پوښتنو لپاره د پر له نښتو ځوابونو د پيدا کېدلو لار په ګوته کېده او څرګندېده ، په داسې حال کې چې په وسمهالي پوهنيز چاپېر يال کي د ځانګړو پوښتنو لپاره د ځواب ويلو ځانګړې څانګي شته . دا د پوهنيزو څانګو د پنځولو او منځ ته راوستلو بنسټيز لا مل دی چې لومړی يې انديزه ( تيوريکي ) بڼه جوړه شوې او وروسته يې د بشپړې پوهنيزې څانګې په توګه د نورو څانګو تر څنګ وړ دريځ موندلی او پياوړی کړی دی .
زموږ په هېواد کي هم د پوهنيز يون لړۍ همداسې پايښت موندلی ، دشلمې پېړۍ په پيل کې د نوي پوهنيز سيستم بنسټ کښيښوول شو . دوديزې زدکړې او دوديزې کړنلارې او څېړنلارې ورو ورو نوې شوې او له نړيوالو پوهنيزو ارونو سره سم يې په ښوونځيو او پوهنتونو کې د نوي پوهنيزي پښت د روزنې او پالنې لارې چارې پيل شوې ، دنوي پوهنيز چاپير يال په منځ کې د انساني پوهنو د نورو نويو څانګو تر څنګ لرغونپوهنه ( ارکيالوجي )، پخوانۍ ليکپوهنه (پاليو ګرافي )، سېکه پوهنه ( نومسماتيک ) او يو شمېر نوريې خپلواکې څانګې پاموړ وګرځېدې . له دې سره سره چې په دغوڅانګو کې لومړني څېړندويان او مخکښان بهرنيان او په ځانګړې توګه له اروپايي هېوادونو څخه راغلي او يا راغوښتل شوي پوهان ول ، خو زموږ په هېوادکې د نوي روزل شوي پوهنيز(اکادېميک) پښت نوښتګرو پوهانو او څېړونکو هم د دې څانګو د ودې او پرمختيا لپاره داسې ډاډمن ګامونه پورته کړل ، چي يوخوا د خپل مهال بهرنيو څيړونکو ته مل او مرستندوۍ وګرځېدل او بلخوا يې د راتلونکي افغاني پوهنيز پښت لپاره د زيات پر مختګ لاره پرانېسته .
لرغونپوهنه زموږ په هېواد کي د يو خپلواک دېسېپلين په توګه د افغاني نامتو پوهانو خدای بخښلي استاد احمد علي کهزاد ، خدای بخښلي شاهي بای مستمندي ، ښاغلي زمريالي طرزي ، پوهاند دوکتور الفشاه ځدراڼ او پوهاند حسن ضمير ساپي له نومونو سره تړلې يادېږي . استاد کهزاد او مستمندي له بهرنيو لرغونپوهانو څخه افغاني پوهنيز ډګر ته د لرغونپوهنې څانګې د را لېږدونې خورا ارزښتمنې چارې تر سره کړې ، هم يې په سپړنو او کېندنو کې برخه واخېسته او هم يې د څېړنيزو چارو په پاللو کې. د هغوی د کارو زيار پر بنسټ لرغونپوهنه د يوه خپلواک دېسېپلين په توګه افغاني پوهنيز ډګر ته راوپېژندل شوه . د دې پوهنيزې څانګې ددودونې او پراخونې پر لور د پوهاند ځدراڼ ، پوهاند ضمير ساپي اوزمريالي طرزي ونډه بياخورا غوښنه او نه هېرېدونکې ده . د لرغون پوهنې د څانګې د نوموتيو مخکښانو راوروسته يو ګڼ شمېر ځوان لرغونپوهان او څېړونکي د دې څانګي چوپړ ته چمتو شول او د ا څانګه يې د ځانګړي مسلک په توګه د نورو پاموړ وګرځوله . خو هغه شمېر افغان پوهان او څېړونکي د ګوتو په شمار دي ، چي لرغونپوهنه يې د خپل څېرمه ملاتړ څخه برخمنه کړې او يا يې د يوه خپلواک دېسېپلين په توګه د خپلو څانګيزوموخو د تر لاسه کولو په موخه کارولې ده .
پوهاند دوکتور زيار په افغانستان کې يو له هغو مخکښو او ځانګړو افغان څېړندويانو او پوهانو څخه دی چې لرغونپوهنې ته يې د يوې خپلواکې پوهنيزې څانګې په توګه کتلي او په وده او پراختيا کې يې هومره اوچته ونډه اخېستې ده چې ارزښت يې د يوه مخکښ څانګيزلرغونپوه په کچه ارزول کېدای شي . يو خوا يې د خپلوڅېړنو او پلټنولپاره له لرغونپوهني څخه د يوې مرستندويه څانګې په ډول ګټه پورته کړې او له بل لوري يې دلرغون پوهنې په تړاو د ارزښتمنو څېړنيزو اثارو په ژباړلوسره په هېواد کې د لرغونپوهنې څانګه بډايه کړې ده . د دې تر څنګ يې په ځينو سيمو کې هم د سپړنو بر يالۍ چارې تر سره کړې او هم يې د يوه برلاس څېړونکي په توګه د هېواد د يوشمېر لرغونو سيمو انځورونه برابرکړي اوتر څيړنيزو مرکزونويې رسولي دي .
دوکتور زيار په خپلو زياتو څېړنيزو اثارو او ليکنو کې د وړاندې شويواندونو او افکارو د پخلي او سپيناوي لپاره د لرغونپوهنې برياوې په خورا اغيزمنه بڼه کارولې دي . تر څنګ يې د پوهنيزو څانګو هغه دوه اړخيز اړيکي هم جوت کړي دي چي د موخو ( هدفو ) له اړخه يې ورته پوهنيزې څانګې سره وبله اړې دي . د دې وينا د پخلي لپاره يې له نورو ګڼو ليکنو څخه يوازې (( پښتو او پښتانه د ژبپوهنې په رڼا کې )) اثر څخه د څو بېلګو يادونه کوم :
د (( پښتو او پښتانه د ژبپوهني په رڼا کي )) اثر په ١٧ مه پاڼه کې يې د کوچي ټبرونو د مېشتځايونو د سپيناوي لپاره د انګرېزي لرغونپوهانو د څېړنو پايله داسې را اخېستې ده : ( د انګيستان تلويزيون څلورم چېنل د ١٩٩٩ – ٠٤ – ١٩ پر ماښام د وګړپوهانو يوې ډلې د سيکيانګ په تکله مکان کې يو شمېر لرغوني موميايې شوي مړي و څېړل ، او په ډاګه يې کړه چي هغه له اوسنيو تورک- مغولو استوګنو سره نه ، بلکي له بيلا بيلو کوچياني ټبرونو سره اړخ لګوي چي له قفقاز او نورو سيمو څخه له مخزېږدي پېړيو څخه تر ٦-٧ مې پېړۍ پوري هلته راغلي ، مېشت شوي او واکمنۍ ته رسېدلي دي . ) *
د همدې اثر په ٦٠ مه پاڼه کې د خوتن د پاچا نوم د هغه ډبرليک په يادولو زبادوي چي د تورکستان په ختيځ کې تر لاسه شوی دی، په دې اړه ليکي : ( زموږ د ژبې زړې ترينې نښې نښانې د لومړۍاو دويمې زېږدي پېړۍ هندي ډبرليکونو په ځينو وييونو کې ليدل کېږي چې له کوشانيانو سره اړه پيدا کوي . او هغه هم په هغو پوروييونو ( مستعارو لغتونو ) کې چې د ختيز تورکستان په ډبر ليکونو کې د درېيمي زېږدي پېړۍ تر پايه را رسي . له دغو ليکنو څخه په يوه کي د خوتن د پاچا نوم راځي چې هينيها ( Hinajha ( يا په خوتن ساکي ژبه هينايسا ( Hinayasa ) سر لښکر يې ستاينوم ( لقب ) وو . ** او په دې ډول نورې زياتې بيلګې شته چې په دې لنډه ليکنه کې يې د پوره سپړاوي شونتيا نشته .
پوهاند دوکتور زيار نه يوازي دا چې د تاريخي ژبپوهنې په چوکاټ کې يې د خپلو پوهنيزو او څېړنيزو هڅو د سپيناوي لپاره د لرغونپوهنې له برياووڅخه ګټه پورته کړې ، بلکې د لرغونپوهنې دﻻ بډايني او پراختيالپاره يې هم داسې ارزښتمن ګامونه پورته کړي چې زموږ په هېواد کي يې نه لرغونپوهنه او نه لرغونپوهان هېرولای شي . د دې وينا د سپيناوي لپاره د افغاني لرغونپوهنې په ډګر کې د هغو دوو ارزښتمنو اثارو يادونه کوم چي د بهرنيونامتو لرغونپوهانو له لوري ليکل شوي او د پوهاند زيار په نوښت پښتو ژبي ته راژباړل شوي دي .
لومړۍ د الماني لرغونپوه پاول بوخرار ( Paul Bucherer ) اثر
(Die Aspekte und Probleme traditioneller Bau- und Wohnformen im Gebiet des Afghanischen Hindukusch ) چې په اروپايي څېړنيزو کړيو کې يې لوړ دريځ خپل کړی دی . داارزښتمن اثر پوهاند زيار پر پښتو ژبي راژباړلی دی او پښتو نوم يې (پښتانه او ورونه مليتونه ، ګډ پېښليک - ګډ برخليک ) ورټاکلی. دغه کتاب پر ١٣٦٦ لمريز کال د افغانستان جمهوري دولت د چاپ او خپرونې دولتي کومېټې له خوا له ګڼو انځورونو سره يوځای په ٢٧٥ مخونو کې خپور شوی دی . په دې ژباړې سره نه يوازې داچې د يوه نامتو اروپايې لرغونپوه اثر په افغانستان کې د لرغونپوهني څانګې اړوندانو ته وپېژندل شو ، بلکې د يوه ډاډمن اخځ په توګه دافغاني لرغونپوهانو له لوري د ګټې وړ هم وګرځېد . د دې اثر منځپانګه د افغانستان لرغونی تاريخ او په افغانستان کې د مېشتو ژبتوکميزو ډلوټپلوانځوريزه اتنو لوجيکي څېړنه ده . ***
د پوهاند زيار په نوښت د لرغونپوهني په ډګر کې پښتو ژبې ته دويم راژباړل شوی ارزښتمن څېړنيز کتاب ، د الماني نامتو لرغونپوه هېلموت هو مباخ ( Die Kaniska-inschrieft von Surkh-kotal ) نومی اثر دی چي پر ١٩٦٠ زېږدي کال خپور شوی و و ، اوپه هېواد کي تر ژباړلو وروسته پر ١٩٩٠ زېږدي کال د افغانستان د علومو اکادمۍ د لرغونپوهنې څانګې له لوري (( د کنېشکا د سره کوتل ډبرليک ( باختري ژبه ) )) تر سر ليک لاندې په ١٢٢ پاڼو کې خپور شو . د دې اثر منځپانګه لکه چې له نامه څخه يې څرګندېږي ، د بغلان ولايت د سره کوتل له سيمې څخه د ترلاسه شوي لرغوني ډبرليک متن دی. دا څېړنيز اثر يوخوا د يوه او په ترځ کې دنومورواروپايي ژبپوهانو اولرغونپوهانو د يوې ختيځپوهې ډلې او د هغو د ژباړنو او شننو پايلې او يېبرې دي چې د يادشوي ډبرليک په برخه کې يې ترسره کړې دي او له بل پلوه په افغانستان کې د پاليو ګرافيکي څېړنو لومړنۍ بشپړ پښتو ژباړل شوی اثر ګڼل کېږي . ****
همداراز د سمنګان د رباطک ډبرليک پښتو ژباړه چې د سره کوتل له هغه سره يې زماني واټن نيمه پېړۍ او توني هغه يو څو کېلومتره کېږي، د کوشاني (باختري) ژبې د دويم تازه لاسته راغلي لاسونداو د لندن د ختيزو ژبو دمنځۍ SOAS نوميالي ليکپوه پروفېسور سيم ويليمز په انګرېزۍ ژباړلی او شنلی، په نوموړي ډګرکې د پوهاند زيار له نويوبرياوو څخه ګڼل کېږي. (فردا مهالنۍ د تېرو څو کلو ګڼه، ستوکولم ).
پوهاند دوکتور زيار د خپلو مسلکي څېړنو او پلټنو په ترځ کې د يوه اماتور لرغونپوه په توګه ساحوي لرغونپوهنه ( Field Archaeology ) هم له پامه نه ده غورځولې . پر دې سربېره يې چې د هيواد له لرو پرتو سيمو څخه د لرغونو ټاټوبو او تاريخي پاتشونو انځورونه را ټول کړي دي ، سپړنوکېندنو ته هم اړي نه ده کړې چې زه يې دلته د دوو بيلګو پر يادولو بسنه کوم :
په ١٣٥٣ – ١٣٥٤ لمريزو کلونو کې يې چې د ننګرهارولايت د نور درې (تلکي)پر يوه غونډۍ د يوه لرغوني څلور ګوټيز قبر څرک وکېښ چي په يوه پر ښه کي ژور کېنل شوی و و . پوهاند زيار د لرغونپوهنې د څانګې ټولو ارونو په پام سره هغه راوسپړه او رابرسېره کړې کوپړۍ يې له اړينو څرګندونو سره د کابل پوهنتون د لرغونپوهنې څانګې مشر ارواښادمېله بار نورستاني ته د ساتلو او پاللو په موخه وسپارله . د يادولو ده چي د دغو سپړنو پر مهال ورسره خدای بخښلي سيد شمس الدين مجروح هملته په يوه مېلمستون کې مېلمه وو او له نژدې څخه دهغه بهير نندارچي وو.
پوهاند زيارخپلې څېړنيزې چارې د لرغونې ليکپوهنې يا پاليو ګرافۍ تربريده هم رسولې چي دژبپوهنې او لرغونپوهنې لپاره مرستندويه پوهنيزه څانګه ګڼل کېږي . دی له يوناني نيولې تر ميخي ،سانسګريت ، خروشتهي او دين دبيره(د اوستا او پهلوي) هغه پورې د پخوانيو ليکنو او ډبر ليکونو د کار پوه په توګه پر ١٣٥٧ لمريز کال له فرانسي لرغونپوهانو سره يوځای د لغمان ولايت د اليشنګ درې د هغه لرغوني ډبر ليک په ليدنه او څېړنه کې ګډون کړی ووچې پوهنيزه څېړنه او پېژندنه يې لا تر هغه مهاله نه وه تر سره شوې . دا څېړنه د پاليوګرافي څانګې په تړاو د پوهاند زيارتر ټولو ارزښتمنه ګډه پوهنيزه کارندويي وه . د دې تر څنګ ، پوهاند زيار په ټولو رسمي او نارسمي څېړنيزو سفرونو کې چې دهېواد د لرغونو سيمو او تاريخي ودانيو کوم انځورونه اخېستي ، له نيکه مرغه يو شمېر د سويس هېواد د ژبپوهنې څانګې په اړوند زيرمتون کې د افغانستان د ژبو اطلس پروژې په نامه خوندي پاتې دي .
لنډه دا چې پوهاند داکترزيار په بنسټيزه توګه د ژبپوهنې، پښتو ادبپوهنې او توکمپوهنې څانګو د وتلي او بې جوړې سر لاري په توګه د نوي پوهنيز پښت پر مخ د څېړنو او پلټنوداسې لوری را پرانېستی چي يوخوا يې ژبپوهنه له دوديزو کږو وږوکړنلارو وژغورلې او له بلخوايې د هغو ټولو څېرمه او مرستندويه څانګو، لکه لرغونپوهنې ، ليکپوهنې ، وګړ پوهنې او نورو پوهنيزو څانګو په ملاتړ خپلې ارې درېګونې څانګې له نړيوالو پوهنيزو ارونو سره سمې د سيالۍ جوګه کړې دي .
زما باور دا دی چي د پوهاند دوکتور زيار د کاليزې نمانځل د افغاني وياړونو نمانځنه ده ، په دې هيله چې د اويا کلنۍ نمانځل يې د افغاني کولتور د نويو څيړنو او پلټنو پيلامه شي ، ژوند يې اوږد او قلم يې لا پياوړی غواړو!
په درنښت