- 4 کاله دمخه (21/09/2020)
- عبدالنافع همت
- 1488
سربلونه، سرینه، پیشینه یا (Prepositions) د کلام هغي برخي ته وایي چي خپلواکه مانا نه لري او د خپلواکو مورفیمونو څخه مخکي د ارتباط لپاره لیکل کېږي. بل دا چي په فونولوژۍ کي فونيمونه پر دوو ډلو وېشل کېږي چي يو ځنځيري يا (Segmental) او بل ناځنځيري (Supra segmental) فونيمونه دي. ځنځيري هغه فونيمونه دي چي توري يا ګرافیمونه لري او ناځنځيري بيا هغو مورفيمونو ته وايي چي توري نه لري، بلکې اواز او مانا يې د خج، څپې، آهنګ، بېلتون او پیوستون له مخې پېژندل کېږي.
زه د ځينو ليکوالانو او خبريالانو ليکنو ته ځير سوی يم چي ځنځيري فونيمونه هم ګډ ليکي. زما په نظر په دې لړ کي دا سربلونه د يادوني وړ دي چي بايد جلا وليکل سي.
۱: نه
۲: په
۳: مه
۴: که
۵: له
۶: بې
پورتني فونيمونه ټول په واول اوازونو پای ته رسېدلي چي د دې فونيمونو لپاره په پښتو کي خپل توري يا ګرافيمونه لرو، يوازي د زورکي (∂) لپاره يې نه لرو، خو که د کلمې په پای کي راسي د (ه) په بڼه يې ليکو، نو کله چي دا فونيمونه په ځنځيري فونيمونو کي شامل دي، ولي يې ګډ وليکو او دا خپلواک يا واول اواز ولي حذف کړو؟
که زورکی د کلمې په منځ کي راسي، عذر مو دا دئ چي توری نه ورته لرو، لکه د (غنم) په کلمه کي چي تر (غ) او (ن) وروسته زورکی راغلی دئ، خو که زورکی د کلمې په پای کي راسي په (ه) سره يې ليکو، لکه (زړه). که څوک وايي چي په همدې بڼه ټول ورباندي پوهېږو، زه وايم که يې په فونيميکه الفبا ليکو، په هغه صورت کي ولي واول ګرافيمونه نه ځني حذف کوو؟ اوس د پورتنيو دلايلو په رڼا کي د څو کلمو سمه او ناسمه بڼه څېړو.
۱: (مکوه) که (مه کوه) وليکو؟
(مه) د نهي يا منع کولو سربل دئ چي په زورکي پای ته رسېدلی چي بايد جلا وليکل سي، لکه (مه خوره، مه ځه، مه ولاړېږه!) خو ځيني خلک يې ګډ ليکي، لکه مکوه.
۲: (نلري) که (نه لري) وليکو؟
(نه) د نفي سربل دئ چي په زورکي پای ته رسېدلی او په پښتو کي د نفي لپاره استعمالېږي، لکه (نه ځو، نه خوري، نه راځي، نه وايي)، خو ځيني خلک يې (نلري) ليکي چي دا بڼه يې سمه نه ده.
۳: (نسته) که (نه سته) وليکو؟
(نسته يا نشته) کلمه له دوو دوو فونيمونو څخه جوړه سوې چي يو (نه) او بل د (سته يا شته) کلمه ده. (نه) د نفي سربل او په زورکي پای ته رسېدلی او (سته يا شته) خپلواکه کلمه ده چي د موجوديت مانا لري، نو بايد (نه سته) يا (نه شته) وليکو.
۴: (لپاره) که (له لپاره) وليکو؟
د (له) سربل هم په زورکي پای ته رسېدلی او (پار) خپلواکه کلمه ده چي د (خاطر) مانا لري، لکه (د خدای پر پار داسي مه کوه)، (زه د وطن له پاره ځان قربانوم)، نو بايد (له پاره) وليکل سي.
۵: (پکې) که (په کي) وليکو؟
د (په) سربل هم په پای کي واول اواز لري، دلته وينو چي د (په) او (کې) سربلونه سره ګډ سوي چي بايد جلا وليکل سي، لکه په دې جملو کي:
الف: پرون چي کومه موټر ټکر وکړ، زه هم په کي سپور وم.
ب: دا کور د اوسېدو نه دئ، زه نه په کي اوسېږم.
ج: وطن دي ستا وي په کي اوسه - دښمن دي بل وطن ته ځي بيا نه راځينه. کله کله بيا (پکي د (موجوديت) لپاره کډ ليکل پروا نه لري، د بېلګې په ډول يو څوک وايي: دا منګی تش نه دئ، اوبه پکي/ پکښي سته.
۶: (کنه) که (که نه) ولیکو؟
(کنه) له (که) او (نه) کلمو څخه جوړ سوی سربل دئ چي (که) جلا او (نه) جلا ماناوي لري، په دې دواړو کلمو کي وينو چي په زورکي پای ته رسېدلي، نو بايد جلا وليکل سي، مثلا يو څوک پوښتنه کوي: زه هرات ته ځم، ته راسره ځې که نه؟ البته ځيني خلک (کنه) یا (کانه) د تکيه کلام په ډول هم کاروي، مثلا يو څوک وايي: ته هم کونړ ته راسره ځې؟ بل ورته وايي: هو کنه! يا کله کله (کنه) د مقابل لوري د تائيد لپاره هم استعمالوي چي دا ډول استعمال ټکر نه پېښوي، مثلا يو څوک په خبرو کي وايي: کنه؟ ياني ايا دغسي نه ده؟
۷: (بې)
د (بې) سربل د کلمې مانا سرچپه کوي، لکه (عقل، بې عقل)، (غيرت، بې غيرت)، (مانا، بې مانا). بايد دا سربل هم جلا وليکل سي، خو که يې بله خپلواکه کلمه جوړوله، ګډ ليکل يې ستونزه نه لري، لکه (بېنوا)، (بېوزله)، (بېکار) او داسي نور.
--------------------------
ميرزا ډوله خبریالان او ليکوالان
(۱۳۹) برخه