د ارواښاد حاجي عبدالهاشم دولت زی شعرونه
ارواښاد حاجي عبدالهاشم دولت زی د خدای بښلي حاجي سلطان محمد خان دولت زي زوی وو، چې د (۱۳۱۰) لمریز کال د وري میاشتې پر شپږمه د سمنګانو ولایت مرکز ایبکو د زنډې کوټ کلي په یوه درنه، شتمنه او دینپاله کورنۍ کې زیږیدلی دی. وتلي او پیاوړې لیکوال او څیړنوال، شهرت ننګیال په خپله یوه لیکنه کې د ارواښاد عبدالهاشم د اند و ژوند په اړه داسې لیکلي:
(... حاجي صاحب په یوه مخوره او شتمنه کورنۍ کې سترګې غړولې، خو مال او جایداد په دوی کې د کبر او لویي تلوسه نه ده پارولې ؛ دا هر څه یې د الله تعالي امانت ګڼلي او په دغه امانت کې یې له خیانت نه ځان تر پایه ساتلی دی، مانا دا چې دوی دغه مال او دولت په بدمستیو او عیاشیو نه دی لګولی بلکې د خدای د مخلوق په خیر او خدمت کې یې لګولی. درحمان بابا په وینا
د دلبرو صدقې لره یې غواړم
هسې نه چې په دنیا پسې زهیر یم
حاجي صاحب د وقار او درنښت سمبول او دمینې ، الفت او صداقت پرانیستی کتاب دی چې په هره پاڼه او کرښه یې د ده د درانه شخصیت خواږه څکلی شي :
په سترګو پورې کړه رانجه دمینې
هرچاته ګوره په کاته دمینې
هاشم به هیڅکله دریغ نه کړي ترې سر
که یې حلال کړي په چاړه دمینې....)
ارواښاد حاجي عبدالهاشم لومړۍ زده کړې د ایبکو د ښار په لومړني ښوونځي کې سرته رسولي، دیني، پښتواودري لیک لوست یې د خپل کلي د یو شمیر دینپوهانو او ناضمانو په مرسته ترسره کړي دي او تر څنګ یې علمي او ادبي کتابونه هم لوستلي دي. دکورنۍ مشران یې د خپلې سیمې خانان او مشران وو، او د سوداګرۍ، ځمکوالۍ اومالدارۍ چارې یې پر مخ بیولې. ده له خپل پلار سره په دې لاره کې هم مرسته کوله، له همدې کبله ده ونشو کولای خپلې نورې زده کړې پر مخ یوسي. ده دخپل پلار او دکورنی د نورومشرانو په لارښوونه په هیواد کې دننه او بهر په پرله پسې توګه سفرونه کول، چې په دغو سفرونو کې ده د خپلو مشرانو د ازمېښتو په رڼا کې نه یوازې مادي بلکې معنوي ګټې او تجربې هم تر لاسه کړې. ده له ځوانۍ راهیسې له شعر او ادب سره ځانګړې مینه لرله اوپه دې ډول یې شعر ویلو ته مخه شوه . پر (۱۳۲۵) لمریز کال د ده لومړی شعر د مزارشریف ښار په ((بیدار)) ورځپاڼه کې خپور شوی دی، چې څو بیتونه یې دا دي:
څوک مې چې غواړي ذلت
بربادوي مې عزت
هغه دښمن زما دی
که ورور په تن زما دی
حاجي صاحب عبداهاشم د خپل هیواد او هیوادوالو سره بې کچه مینه درلوده او د خپلو خلکو دسیمې په ملي مسایلو کې دیو خوږمن، ولسي او قومي مخور په توګه اغیزمن او ارزښتمن نقش او رول لوبولی دی.کله چې په هیواد کې د یوه ملي او سیاسي بدلون لپاره د نوي اساسي قانون اړتیا رامنځته شوه، د(۱۳۴۲) لمریز کال اړوندې جرګې ته غوره شوی اوګډون یې پکې کړی وو. وروسته بیا د ولسي جرګې په دیارلسمه دوره کې د سمنګان ولایت د ایبکو د خلکو له خوا د وکیل په توګه وټاکل شو، نو د ولس او سیمې د لا ښه ترا خدمت کابو(موقع) ترلاسه کړه. هسې یې خو همیشه د یو ملي، ټولنیزاو مخور مشر په توګه د سیمه یزو ستونزو او ناخوالو په اړه دجرګو او مرکو له لارې خلکو ته لارښوونې کولې او د دوی په رسمي او غیر رسمي ټولنواو جرګو کې یې ورسره د یو اغیزمن ولسپال په توګه برخه اخیسته.
حاجي صاحب عبداهاشم دولت زی له دغو ټولو کړنو او کړو وړو سره سره د یوه خوږ ژبې ولسي شاعر او لیکوال په توګه هم خپلې ژبې او ولس ته پوره خدمت کړی او دپښتو ادب په ګلبڼ کې یې داسې رنګین ګلونه کرلي دي، چې دا بڼ به پرې د تل لپاره سمسور، ښکلی او ښیرازه وي.ارواښاد حاجي عبدالهاشم دولت زی د خدای بښلي حاجي سلطان محمد خان دولت زي زوی وو، چې د (۱۳۱۰) لمریز کال د وري میاشتې پر شپږمه د سمنګانو ولایت مرکز ایبکو د زنډې کوټ کلي په یوه درنه، شتمنه او دینپاله کورنۍ کې زیږیدلی دی. وتلي او پیاوړې لیکوال او څیړنوال، شهرت ننګیال په خپله یوه لیکنه کې د ارواښاد عبدالهاشم د اند و ژوند په اړه داسې لیکلي:
(... حاجي صاحب په یوه مخوره او شتمنه کورنۍ کې سترګې غړولې، خو مال او جایداد په دوی کې د کبر او لویي تلوسه نه ده پارولې ؛ دا هر څه یې د الله تعالي امانت ګڼلي او په دغه امانت کې یې له خیانت نه ځان تر پایه ساتلی دی، مانا دا چې دوی دغه مال او دولت په بدمستیو او عیاشیو نه دی لګولی بلکې د خدای د مخلوق په خیر او خدمت کې یې لګولی. درحمان بابا په وینا
د دلبرو صدقې لره یې غواړم
هسې نه چې په دنیا پسې زهیر یم
حاجي صاحب د وقار او درنښت سمبول او دمینې ، الفت او صداقت پرانیستی کتاب دی چې په هره پاڼه او کرښه یې د ده د درانه شخصیت خواږه څکلی شي :
په سترګو پورې کړه رانجه دمینې
هرچاته ګوره په کاته دمینې
هاشم به هیڅکله دریغ نه کړي ترې سر
که یې حلال کړي په چاړه دمینې....)
ارواښاد حاجي عبدالهاشم لومړۍ زده کړې د ایبکو د ښار په لومړني ښوونځي کې سرته رسولي، دیني، پښتواودري لیک لوست یې د خپل کلي د یو شمیر دینپوهانو او ناضمانو په مرسته ترسره کړي دي او تر څنګ یې علمي او ادبي کتابونه هم لوستلي دي. دکورنۍ مشران یې د خپلې سیمې خانان او مشران وو، او د سوداګرۍ، ځمکوالۍ اومالدارۍ چارې یې پر مخ بیولې. ده له خپل پلار سره په دې لاره کې هم مرسته کوله، له همدې کبله ده ونشو کولای خپلې نورې زده کړې پر مخ یوسي. ده دخپل پلار او دکورنی د نورومشرانو په لارښوونه په هیواد کې دننه او بهر په پرله پسې توګه سفرونه کول، چې په دغو سفرونو کې ده د خپلو مشرانو د ازمېښتو په رڼا کې نه یوازې مادي بلکې معنوي ګټې او تجربې هم تر لاسه کړې. ده له ځوانۍ راهیسې له شعر او ادب سره ځانګړې مینه لرله اوپه دې ډول یې شعر ویلو ته مخه شوه . پر (۱۳۲۵) لمریز کال د ده لومړی شعر د مزارشریف ښار په ((بیدار)) ورځپاڼه کې خپور شوی دی، چې څو بیتونه یې دا دي:
څوک مې چې غواړي ذلت
بربادوي مې عزت
هغه دښمن زما دی
که ورور په تن زما دی
حاجي صاحب عبداهاشم د خپل هیواد او هیوادوالو سره بې کچه مینه درلوده او د خپلو خلکو دسیمې په ملي مسایلو کې دیو خوږمن، ولسي او قومي مخور په توګه اغیزمن او ارزښتمن نقش او رول لوبولی دی.کله چې په هیواد کې د یوه ملي او سیاسي بدلون لپاره د نوي اساسي قانون اړتیا رامنځته شوه، د(۱۳۴۲) لمریز کال اړوندې جرګې ته غوره شوی اوګډون یې پکې کړی وو. وروسته بیا د ولسي جرګې په دیارلسمه دوره کې د سمنګان ولایت د ایبکو د خلکو له خوا د وکیل په توګه وټاکل شو، نو د ولس او سیمې د لا ښه ترا خدمت کابو(موقع) ترلاسه کړه. هسې یې خو همیشه د یو ملي، ټولنیزاو مخور مشر په توګه د سیمه یزو ستونزو او ناخوالو په اړه دجرګو او مرکو له لارې خلکو ته لارښوونې کولې او د دوی په رسمي او غیر رسمي ټولنواو جرګو کې یې ورسره د یو اغیزمن ولسپال په توګه برخه اخیسته.
حاجي صاحب عبداهاشم دولت زی له دغو ټولو کړنو او کړو وړو سره سره د یوه خوږ ژبې ولسي شاعر او لیکوال په توګه هم خپلې ژبې او ولس ته پوره خدمت کړی او دپښتو ادب په ګلبڼ کې یې داسې رنګین ګلونه کرلي دي، چې دا بڼ به پرې د تل لپاره سمسور، ښکلی او ښیرازه وي.